Nowa Ruda

W drugiej po³owie XII w. nastêpowa³a intensywniejsza ni¿ dotychczas niemiecka kolonizacja po ¶l±skiej stronie Sudetów. Najprawdopodobniej w tym czasie osadnicy przybywali na teren dzisiejszej Nowej Rudy. Pocz±tkowo karczowano lasy i na tej bazie tworzono zal±¿ki osad ludzkich poza istniej±cymi w tym czasie i silnie zaludnionymi terenami Ziemi K³odzkiej. Pierwsz± historyczn± wzmiankê o Nowej Rudzie odnotowano w 1337 r. (nazwa miasta figuruje tam jako Neven Rode). Traktowa³a ona o deklarowanym przez proboszcza Reynharda rocznym czynszu w wysoko¶ci jednej marki. Op³ata mia³a byæ przeznaczona na szpital i ko¶ció³ w K³odzku. Na tej podstawie mo¿na stwierdziæ istnienie parafii katolickiej na terenie miasta. Od po³owy XIV wieku, przez piêæ lat miasto nale¿a³o do Hannusa Wusthuba, który by³ pierwszym odnotowanym w³a¶cicielem tego terenu. Dokument z 1350 r. mówi±cy Johanesie Wustenhube z Neurod, wskazuje na zmianê nazwy miejscowo¶ci, kolejny dokument z tego samego roku nazywa miasto Nowinrode. W 1352 roku Nowa Ruda, wraz z 5 okolicznymi wsiami (Woliborzem, Jugowem, Drogos³awiem, Ludwikowicami i ¦wierkami) zosta³a sprzedana rodzinie von Donyn z pogranicza czesko-³u¿yckiego. G³ównym nabywc± by³ Hensel von Donyn, syn Ottona. Z dokumentów sprzeda¿y wynika, ¿e w tym czasie Nowa Ruda zwana by³a Newenrode i posiada³a murowany dwór. Osiem lat pó¼niej w 1360 roku cesarz Karol IV przekaza³ miasto Jaroslausowi von Donyn jako dobro lenne. Z przekazów kronikarza Ziemi K³odzkiej, Jospha Köglera, nowy w³a¶ciciel, wraz z braæmi dokumentem nadaje bli¿ej nie sprecyzowane przywileje i artyku³y miejscowym tkaczom. Podobne przywileje, jak wynika z dalszych doniesieñ kronikarza otrzymali w 1404 noworudzcy szewcy. W 1416 “burgrabiowie z Nowej Rudy”, Otton II, Wenzel II, i Heinrich II von Donyn przy obecno¶ci ³awników i przysiêg³ych, nadaj± porz±dek cechowy sukiennikom.

W latach 1427-1429 nast±pi³ najazd husytów na Now± Rudê. Podczas jego trwania zaginê³y pierwsze ksiêgi przywilejów i spalono noworudzki ko¶ció³ i zamek. W tym samym czasie zmarli dwaj “burgrabiowie” Otto II i Henryk II, natomiast w piêæ lat pó¼niej Henrich i Wenzez von Donyn prawdopodobnie na pro¶bê mieszkañców, nadaj± im ponownie prawa, w formie szczegó³owych przepisów, normuj±cych np. po³ów ryb w miejscowej rzece. W 1472 r. ga¶nie linia mêskich potomków rodziny von Donyn. Teren noworudzki przechodzi jako dobro lenne w rêce Jerzego Stillfrieda, rycerza króla czeskiego, Jerzego z Podiepradów, na podstawie dokumentu ksiêcia Henryka Starszego Ziêbickiego z 3 maja, potwierdzaj±cego przekazanie dóbr lennych przez króla Jerzego. Stillfried w ¶wietle owego dokumentu mia³ obowi±zek po¶lubiæ znacznie m³odsz± od siebie siostrê zmar³ego Fryderyka – Annê von Donyn, oraz zapewniæ utrzymanie i ¶rednie wyposa¿enie pozosta³ym siostrom i ich jeszcze ¿yj±cej matce. W roku 1484 rozpocz±³ siê spór o miejsko¶æ Nowej Rudy toczony miêdzy miastami królewskimi Ziemi K³odzkiej. Spór zakoñczy³ siê w 1569 r., kiedy cesarz Maksymilian II odpowiedzia³ listem skar¿±cym siê miastom, w którym uzna³ status Nowej Rudy, jednak nie potwierdzi³ tego faktu w³asnym przywilejem.

Kolejnym odnotowanym faktem w historii miasta by³ udzia³ ¿o³nierzy z Nowej Rudy w wojnie 30-letniej. Brali oni udzia³ w nieudanej wyprawie do Górnych £u¿yc, w celu powstrzymania wojsk saskich i obronie Budziszyna. Uczestniczyli tak¿e w przegranej dla Czechów bitwie pod Bia³± Gór±. Rok pó¼niej nast±pi³ atak wojsk saskich od strony Broumova, najazd odparto dziêki posi³kom z K³odzka, w walkach odnotowano 30 zabitych i wielu rannych. W listopadzie tego¿ samego roku nast±pi³ atak wojsk noworudzkich na czesk± wie¶ ¦oniov w okolicach Broumova, zabito tam 8 mieszkañców. Czwartego grudnia p³k Goldstein zaj±³ Now± Rudê na rzecz Sasów. W 1622 wojska saskie wycofa³y siê z miasta, jednak w maju miasto zosta³o spalone i spl±drowane przez oddzia³y hrabiego Bernarda Thurna. Podczas tego najazdu wziêto do niewoli Bernarda Stillfrieda i jego syna.

Rok 1633 przyniós³ epidemiê d¿umy. W wyniku choroby zmar³o 990 osób, natomiast w 1650 r. miasto spustoszy³ gro¼ny po¿ar. Kolejne wzmianki datowane s± na rok 1721, kiedy to gro¼na powód¼ zniszczy³a ówczesn± ulicê Szewsk± dzi¶ Piastów. Wraz z koñcem I wojny ¶l±skiej, Ziemia K³odzka zosta³a sprzedana przez elektora bawarskiego Karola królowi pruskiemu Fryderykowi II, za cenê 400 tys. talarów. 20 lutego 1742 r. dziedziczka Nowej Rudy Maria Anna Stillfried z³o¿y³a ho³d królowi pruskiemu, przez ten akt ziemie trafi³y pod panowanie Prus.

Kolejnym istotnym wydarzeniem w dziejach miasta jest napa¶æ oddzia³ów Bawarskich i Wirtemberskich, walcz±cych u boku Napoleona. Miasto zosta³o zrabowane, a oddzia³y stacjonowa³y tam przez dwa dni. 14 lutego do Nowej Rudy wkroczy³ kolejny trzytysiêczny oddzia³ Bawarczyków pod dowództwem gen. Lefebvre’a. Miasto zosta³o spl±drowane niemal doszczêtnie. W 1810 r. Fryderyk August Stiellfried, odst±pi³ dobra noworudzkie z pominiêciem Ludwikowic szwagrowi swego brata hrabiemu Antoniemu Magnisowi, rezyduj±cemu na zamku w Bo¿kowie, rodzina von Magnis by³a administratorem tych ziem, z pominiêciem Radkowa i miasta Nowej Rudy do czasów II wojny ¶wiatowej. Czerwiec 1829 r. przyniós³ kolejn± wielk± powód¼, w trakcie której zniszczonych zosta³o 90 domostw, natomiast w 1843 r. powsta³a pierwsza gazeta za³o¿ona przez Wenzela Wilhelma Klambta. Wydawnictwo nosi³o nazwê “Der Hausfreund” i w roku 1844 liczy³o 450 sta³ych abonentów, a w 1847 ju¿ 1200. Od 1881 do 1907 r. wydawc± gazety by³ Georg Rose. W 1847 wybudowano drogê biegn±c± z Bielawy do Nowej Rudy przez Prze³êcz Woliborsk±. W tym te¿ roku nast±pi³y wypadki zwi±zane z Wiosn± Ludów sprowokowane 3 maja sprzeda¿± zbo¿a po ni¿szych cenach, wymuszonych na kupcach przez spo³eczeñstwo. W nocy z 3 na 4 maja mieszkañcy intensywnie patrolowali miasto, w obawie przed 600 osobow± grup± mieszkañców Bielawy, maj±cych niejako maszerowaæ z zamiarem napa¶ci na Nowa Rudê. Pog³oska okaza³a siê nieprawdziwa, a miasto pozosta³o bezpieczne.

W 1848 r. zorganizowano huczn± imprezê dla uczczenia rewolucji berliñskiej i zapowiadanemu zjednoczeniu Niemiec. Pierwszego sierpnia 1855 miasto sta³o siê siedzib± nowoutworzonego powiatu noworudzkiego, obejmuj±cego 6 mil kwadratowych i licz±cego oko³o 45 tys. mieszkañców. Nowa jednostka administracyjna obejmowa³a dwa miasta tj. Now± Rudê i Radków, a tak¿e 37 wsi. W takim wymiarze powiat przetrwa³ do 1 pa¼dziernika 1932 r.

W 1879 r. doprowadzono do miasta liniê kolejow±, ³±cz±c± Now± Rudê z K³odzkiem. Rok pó¼niej ukoñczono budowê kolejnego odcinka kolei ³±cz±cego miasto z Wa³brzychem. Wraz z rozwijaj±cym siê ¿yciem kulturalnym i turystycznym powsta³a w 1881 r. noworudzka sekcja K³odzkiego Towarzystwa Górskiego (Glatzer Gebirgsverein). 23 maja 1884 wybuch na rynku po¿ar, w wyniku którego spali³ siê ko¶ció³ parafialny, z archiwum uratowano zaledwie kilka aktów, ocala³a ksiêga chrztów od roku 1624 i ksiêgi za¶lubionych i zmar³ych od 1726 r., 41 domów uleg³o ca³kowitemu zniszczeniu, a 30 zosta³o uszkodzonych. Do roku 1923 nie odnotowano wa¿niejszych dla miasta wydarzeñ. Czas I wojny ¶wiatowej, nie pozostawi³ piêtna, poniewa¿ po¿oga wojenna nie przetoczy³a siê po terenach Nowej Rudy. Dopiero 1923 rok przyniós³ zamieszki i niepokoje. G³ód, oraz wysokie ceny spowodowa³y spo³eczne niepokoje w wyniku kontrowersyjnej decyzji miejscowego landrata, który wys³a³ kilka wagonów z ¿ywno¶ci± do pobliskiego Wa³brzycha. Zamieszki t³umi³a policja wezwana ze ¦widnicy, w wyniku strzelaniny ¶mieræ ponios³o 14 osób, a zdarzenie upamiêtnia pomnik na lokalnym cmentarzu.

W XX w. na terenie miasta funkcjonowa³ prê¿nie przemys³ wydobywczy. W lipcu 1930 roku mia³ miejsce tragiczny wypadek w kopalni “Wenzeslaus” w Jugowie. Zginê³o 151 osób, w tym 12 z Nowej Rudy. Tego¿ samego roku w mie¶cie go¶ci³ kanclerz Niemiec Heinrich Brüning. W marcu 1933 r. nastêpowa³ dynamiczny rozwój ruchu narodowosocjalistycznego. W tym te¿ roku dosz³o do walk ulicznych pomiêdzy oddzia³ami SA, a “Reichsbanner”. Zginê³a jedna osoba. Odwo³ano ze stanowiska burmistrza miasta Alfreda Becksteina, którego miejsce zaj±³ cz³onek NSDAP Alois Kroemer, piastuj±cy uprzednio stanowisko inspektora skarbowego w K³odzku. W 1937 roku uroczy¶cie obchodzono 600-letni± rocznicê istnienia miasta. Z tej okazji wydano kronikê Nowej Rudy “Chronik der Stadt Neurode” opracowan± przez prof. Josepha Wittiga.

Wybuch II wojny ¶wiatowej nie wniós³ istotnych faktów w ¿ycie miasta, lokalne czasopisma obszernie relacjonowa³y przebieg dzia³añ wojennych na ziemiach polskich. W maju 1941 roku podczas przebijania przekopem pok³adu “Franciszek” kopalni “Ruben” dosz³o do najwiêkszej katastrofy górniczej w historii miasta. Kopalnia poch³onê³a ¿ycie 187 górników.



Pocz±tkiem maja 1945 r. si³y radzieckie na Dolnym ¦l±sku zosta³y wzmocnione poprzez przegrupowanie w ten rejon 31 Armii genera³a-lejtnanta P. Szafranowa z Prus Wschodnich. Wojska zajê³y stanowiska bojowe od Nowogrod¼ca nad Kwis± do Jawora. Poprzez taki uk³ad wojsk rejony dzia³ania 52 i 21 Armii zosta³y mocno zawê¿one. Wed³ug szczegó³owych zadañ dla wojsk radzieckich na Dolnym ¦l±sku przewidywa³y w pierwszym etapie operacji praskiej, aby 52 Armia opanowa³a rejon Zgorzelca i kontynuowa³a natarcie w kierunku Liberca. 31 Armia mia³a uderzyæ g³ównymi si³ami w kierunku Jeleniej Góry Piechowic i Jab³oñca, 21 Armia zosta³a skierowana w kierunku Wa³brzycha, natomiast ofensywê 59 Armii poprowadzono w kierunku K³odzka, Nachodu i Jaromeø. Natarcie na Dolnym ¦l±sku rozpoczê³o siê zgodnie z planem 7 maja. Armie Radzieckie dzia³aj±ce tu na szerokim froncie, przy bardzo ma³ym wsparciu czo³gów star³y siê z silnie umocnionymi na swych pozycjach XXXX, VIII i XVII Korpusami 17 Armii. Wojska niemieckie zajmowa³y pozycje ju¿ od pocz±tku marca. Silny opór spowolni³ natarcie, a wojska radzieckie w pocz±tkowej fazie ofensywy zdoby³y niewielki pas terenu o szeroko¶ci 7 – 10 km. Prze³om nadszed³ 8 maja. Dziêki prze³amaniu si³ niemieckich, zagro¿one odciêciem: 1 Armia Pancerna i 17 Armia Polowa rozpoczê³y odwrót, pozostawiaj±c za sob± ariergardy, broni±ce wa¿niejszych punktów terenowych, miejscowo¶ci, wêz³ów komunikacyjnych i przepraw. Wojska radzieckie wydzielone do po¶cigu ruszy³y, za wycofuj±cymi siê Niemcami omijaj±c punkty oporu. W tym czasie pozosta³e wojska wyzwala³y kolejne miejscowo¶ci, bronione przez tyln± stra¿. W tym te¿ czasie 59 Armii uda³o siê zdobyæ wa¿ny punkt niemieckiego oporu “siln± twierdzê pozycji Nibelungów” K³odzko.

Dzia³ania wojenne ominê³y po³udniow± czê¶æ Dolnego ¦l±ska. W dzieñ po wyzwoleniu Wa³brzycha 9 maja 1945 r. radzieccy ¿o³nierze z 59 Armii wkroczyli do Nowej Rudy, a w czerwcu przyby³o siedmiu Polaków. Pierwszym burmistrzem zosta³ Edward Miernik, a miasto przy³±czono do powiatu k³odzkiego. Tempo nastêpuj±cych po sobie wojennych wypadków, nie pozwoli³o uciekaj±cym w³adzom cywilnym i wojskowym na zniszczenie pozostawianych obiektów przemys³owych. Jedynym wysadzonym obiektem by³ most kolejowy na Zatorzu, uszkodzenie linii utrudni³o na kilka lat ³±czno¶æ z Wa³brzychem. Kronikarz Nowej Rudy, ks. Micha³ Bia³ow±s tak opisywa³ przejêcie miasta: “Wojna ¶wiatowa zakoñczy³a siê 8 maja 1945 r., gdy front bojowy zbli¿a³ siê w³a¶nie do Nowej Rudy. Zaprzestano walki, gdy zaledwie kilka kilometrów na pó³nocny wschód od miasta ustawiono ju¿ niemieckie baterie armat. Ten szczê¶liwy zbieg wypadków sprawi³, ¿e miasto nie dozna³o ¿adnych zniszczeñ ze strony burzy wojennej. Lufy zostawionych pod miastem dzia³ i cielska dzi¶ wyszabrowanych tanków ¶wiadcz±, jak blisk± by³a Nowa Ruda po¿ogi i zniszczenia”.



MK ©