Nowa Ruda

Nowa Ruda posiada bardzo z³o¿ony, oryginalny uk³ad urbanistyczny, ¶wietnie dostosowany do zró¿nicowanego ukszta³towania terenu. Najstarsz± jego czê¶æ stanowi dolne miasto po³o¿one nad W³odzic±. Tam te¿ by³ pierwszy ko¶ció³ parafialny i plac targowy. W XV w. na tarasie le¿±cym o 40-50 m wy¿ej, wytyczono nowy rynek, wzniesiono ratusz i ko¶ció³ parafialny, a potem i ¶wi±tyniê ewangelick±. W ten sposób powsta³o górne miasto. Obie czê¶ci ³±cz± spadziste ulice i schody dla pieszych. Ró¿nice wysoko¶ci s± tak znaczne a zbocza strome, ¿e np. dwie ulice wychodz±ce z Rynku (Pi³sudskiego i Podjazdowa) krzy¿uj± siê z sob± na ró¿nych poziomach. Jednak otwarty charakter miasta (brak obwarowañ), liczne zniszczenia wojenne i po¿ary spowodowa³y, ¿e w Nowej Rudzie nie zachowa³o siê zbyt wiele cennych zabytków, chocia¿ wiêkszo¶æ domów posiada starsze relikty (piwnice, sklepienia, detale kamieniarskie itp.).
• Ko¶ció³ parafialny pw. ¶w. Miko³aja przy ul. Ko¶cielnej. Pierwotny, pó¼nogotycki z 1515 r. wzniesiono jako ewangelicki. Po 1623 r. przejêty zosta³ przez katolików, sp³on±³ w 1884 r. Odbudowany w obecnej, neogotyckiej formie zosta³ w latach 1885-87 wg projektu Ebersa. Jest to du¿a, trójnawowa hala o d³ugo¶ci oko³o 72 m i szeroko¶ci 22 m. Bry³a jest silnie rozcz³onkowana z wydzielonym, wielobocznie zakoñczonym prezbiterium i podobnie zamkniêtymi nawami bocznymi. Wie¿a zakoñczona jest strzelistym he³mem, z naro¿nymi ma³ymi he³mami-sterczynami. Na kalenicy dachu bardzo smuk³a, czteroboczna sygnaturka. Wewn±trz sklepienia. Bardzo bogaty detal ceglany o formach neogotyckich (opaski okienne, portale, fryzy, przypory itp.). Wewn±trz bogate, jednolite wyposa¿enie neogotyckie z koñca XIX w. (drewniane, polichromowane o³tarze; drewniany prospekt organowy). Ponadto ze starego ko¶cio³a zachowa³y siê: gotycka kamienna figura ¶w. Krzysztofa z 1511 r.; gotycka, drewniana, polichromowana figurka Matki Bo¿ej z XV w.; pó¼nogotycka figura ¶w. Jana Nepomucena z XVI w. Ko¶ció³ otacza mur, w którym umieszczone s± 3 renesansowo- barokowe kamienne p³yty nagrobne z XVII-XVIII w. Na krawêdzi skarpy przy ko¶ciele stoi kaplica, a w s±siedztwie plebania - oba obiekty z lat 1885-87.
• Ko¶ció³ pomocniczy pw. Krzy¿a ¦w. przy ul. Cmentarnej by³ pierwszym ko¶cio³em parafialnym miasta. Wzniesiony przed 1403 r., zniszczony ju¿ w XIV w. utraci³ znaczenie. Obecnie barokowy zbudowany jest w 1659 r. wg projektu Andrea Carove (byæ mo¿e z wykorzystaniem reliktów starszego). By³ nieznacznie przebudowany w latach 1886-87 i czêsto remontowany z powodu szkód górniczych. Niewielka budowla salowa z wydzielonym, prostok±tnym prezbiterium o ¶ciêtych naro¿ach. Na osi kwadratowa wie¿a, czê¶ciowo p³ynnie wtopiona we fronton i po³±czona z nim zakrzywionymi p³aszczyznami sp³ywów. Zwieñczona he³mem z prze¶witem. W wie¿y skromny portal z dat± 1726 w kluczu. Naro¿a elewacji akcentowane lizenami w tynku, otwory okienne zamkniête pó³koli¶cie i odcinkowo. Wewn±trz barokowe wyposa¿enie z XVIII w., m. in. drewniany, polichromowany o³tarz; drewniana, polichromowana ambona; liczny zespó³ drewnianych, polichromowanych rze¼b i obrazów olejnych.
• Ko¶ció³ pomocniczy pw. Wniebowziêcia Naj¶wiêtszej Marii Panny przy ul. Cmentarnej. Pocz±tkowo by³ to ko¶ció³ pw. ¶w. Miko³aja wzniesiony na terenie dolnego miasta przed 1424 r. Obecny powsta³ w 1502 r. i do 1623 r. s³u¿y³ protestom. W latach 1725-30 przebudowany, remontowany w 1917 r. Prosta bry³a z wydzielonym, wielobocznie zamkniêtym prezbiterium kryje salowe wnêtrze. Z boku dostawiona zakrystia. Ca³o¶æ nakrywa dwuspadowy dach, przy czym szczyt frontowy wykonany równie¿ jak po³aæ dachu. Na kalenicy smuk³a o¶mioboczna sygnaturka zwieñczona he³mem z prze¶witem. G³adkie elewacje z oknami zakoñczonymi ostro³ukowo i pó³koli¶cie. Nad bocznym wej¶ciem wnêka z barokow± figurk± Wniebowziêcia NMP z ok. 1700 r. Wewn±trz barokowo-rokokowe drewniane, polichromowane o³tarze z XVIII w.; barokowo-rokokowa drewniana, polichromowana ambona z XVIII w.; drewniana, polichromowana figurka barokowa oraz gotycka, drewniana, polichromowana figurka MB z Dzieci±tkiem z XV w. Przy ko¶ciele stoi kamienne Ukrzy¿owanie z XIX w.
• Ko¶ció³ parafialny pw. ¶w. Barbary przy ul. Jana Paw³a II w Drogos³awiu, wzniesiony w latach 1910-11. Jest to okaza³a budowla o cechach architektury neoromañskiej.
• Ko¶ció³ parafialny pw. ¶w. Katarzyny przy ul. Parkowej w S³upcu, wzniesiony w 1886 r, Jest to okaza³a budowla neogotycka wzniesiona z czerwonego piaskowca.
• Ko¶ció³ poewangelicki przy ul. Kolejowej z lat 1866-68 - neogotycki, kamienny, jednowie¿owy. Posiada dobrze wykonany kamienne detale.
• Ko¶ció³ pomocniczych pw. ¶w. Anny wzniesiony w 1644 r. jako kaplica p±tnicza na górze o tej samej nazwie. Jest to barokowe za³o¿enie na wyd³u¿onym o¶mioboku z dostawion± od frontu krucht± oraz prezbiterium i domkiem pustelnika od ty³u. W s±siedztwie kaplicy znajduje siê budynek z 1902/3 r. dawnej gospody “Annabaude”, pó¼niej schroniska turystycznego, a obecnie pensjonatu “Góra Anny”. Na szczycie góry stoi kamienna, kwadratowa, 25 metrowa wie¿a widokowa (obecnie przeka¼nik tv), wzniesiona z ciosów czerwonego piaskowca w 1911 r. Przy ¶cie¿ce wiod±cej na szczyt (za parkiem przy ul. Strzeleckiej) znajduje siê ustawiony w 1927 r. kamieñ pami±tkowy Carla Ferchego, d³ugoletniego prezesa sekcji noworudzkiej K³odzkiego Towarzystwa Górskiego (GGV).
• Ko¶ció³ pw. Matki Bo¿ej Bolesnej na Górze Wszystkich ¦wiêtych, wzniesiony w 1680 r. Natomiast na szczycie znajduje siê kamienna, okr±g³a 15 metrowa wie¿a widokowa z 1913 r., której nadano imiê feldmarsza³ka H. von Moltkego.
• Kaplica Matki Bo¿ej Loretañskiej przy ul. Cmentarnej - barokowa z lat 1767-68, ufundowana m. in. przez mieszczanina A. Klambta. Interesuj±ce za³o¿enie przestrzenne na skraju zbocza z tarasowym Ogrójcem i monumentalnymi kamiennymi schodami po bokach. W 1994 r. Fundacja Odnowy Ziemi Noworudzkiej sfinansowa³a remont kaplicy. Za³o¿ony na rzucie prostok±ta, nakryty czterospadowym dachem, z sygnaturk±. Przed kaplic± skarpa z murem oporowym, na którym stoi kamienne Ukrzy¿owanie z 1773 r., a ni¿ej pozosta³o¶ci Ogrójca, równie¿ z tego roku, z figurk± klêcz±cego Chrystusa i fragmentem innych, uszkodzonych figur.
• Klasztor Zgromadzenia Córek Maryi Wspomo¿ycielki (SS. Salezjanki) przy ul. Ko¶cielnej 10 – barokowy, sze¶cioosiowy budynek piêtrowy z 1630 r., przebudowany w XIX/XX w. Skromny portal pó³kolisty, flankowany pilastrami podtrzymuj±cymi gzyms. Okna w opaskach kamiennych Przed budynkiem chodnik podniesiony nad poziom jezdni, oddzielony balustrad± z kamiennymi s³upkami.
• Pa³ac przy ul. Pi³sudskiego 2 - dawna rezydencja baronów von Stillfriedów wzniesiona jako dwór obronny w koñcu XIV w., rozbudowany na zamek w 1593 i 1675-77 r. W obecnej formie pochodzi z gruntownej przebudowy w latach 1700-30 wg projektu znanego w³oskiego architekta Andrea Carove. Potem nieznacznie przebudowany w 1796 r. By³ remontowany w pocz±tkach XX w. Okaza³y budynek wznosi siê na krawêdzi skarpy górnego miasta. Pa³ac jest czteroskrzyd³owy z wewnêtrznym dziedziñcem i piêcioosiowym portykiem zwieñczonym balustrad±. Na piêtrze znajduje siê sala pó³torakondygnacyjna. Pozosta³e skrzyd³a nakryte ³amanymi dachami. Elewacje g³adkie, jedynie portyk wykonany w wielkim porz±dku. Okna w opaskach z naczó³kami, okna portyku pó³koli¶cie zamkniête, wy¿ej owalne. Skromne portale, wnêtrza s± znacznie przebudowane.
• Pa³ac przy ul. Pi³sudskiego 20 (dawna siedziba w³a¶ciciela fabryki) - murowana, neorenesansowa z 1899 r. o bogatym detalu architektonicznym. Dawniej s³u¿y³ jako przedszkole. Po³o¿ony jest w rozleg³ym parku, do którego prowadzi brama z 1899 r. Obok pa³acu budynek gospodarczy z tego samego okresu.
• Dwór przy ul. Stara Droga 31 w Drogos³awiu – murowany wzniesiony jako pó¼nobarokowy w koñcu XVIII w.
• Ratusz. Pierwszy obiekt w tym miejscu wzniesiono po 1442 r., nastêpnie odbudowano go w 1577 r. Zniszczony podczas wojny 30-letniej, odbudowany zosta³ w 1650 r. Rozebrany w XIX w. ze wzglêdu na z³y stan techniczny. Na jego miejscu w 1884 r. zbudowano nowy wg projektu Bergera i Seifferta. Okaza³y budynek, trzykondygnacyjny o rozcz³onkowanej bryle nawi±zuje do form renesansu i baroku. Na frontowej elewacji ryzalit wej¶ciowy z podcieniem w przyziemiu, a nad nim ozdobne wykusze przechodz±ce w szczyt zakoñczony wie¿yczk±- sygnaturk± z prze¶witem. Okna w opaskach kamiennych posiadaj± ró¿ne kszta³ty i wielko¶æ. Czê¶æ okien umieszczono w ozdobnych wykuszach lub loggiach, szczyty o swobodnym wykroju, obrze¿one kamiennymi profilami. W pó³nocnym naro¿niku ratusza wmurowana jest kamienna figura ¶w. Floriana z 1756 r. nad konchow± mis± fontanny.
• Spo¶ród licznych budynków u¿yteczno¶ci publicznej na uwagê zas³uguj± przede wszystkim: Komisariat Policji z aresztem przy ul. Bohaterów Getta 29 - murowany z lat 1887-89; Urz±d Gminy przy ul. Niepodleg³o¶ci 2 - murowany z koñca XIX w.; szpital przy ul. Pi³sudskiego 16 - murowany trzykondygnacyjny z pocz±tku XX w.; zespó³ budynków szpitalnych przy ul. Szpitalnej z pierwszej æwierci XX w.; Szko³a Podstawa i Gimnazjum przy ul. Kopernika 6 - murowana z koñca XIX w.; Zespó³ Szkó³ przy ul. Kopernika 8 - murowane z pocz±tku XX w.; zabudowania stacji kolejowej przy ul. Kolejowej z³o¿one z dworca, budynku mieszkalnego i wiaty peronowej - wszystkie obiekty z koñca XIX w.
• Na terenie miasta zachowa³ siê bardzo liczny zespó³ kamienic i domów mieszkalnych o ró¿nych formach i warto¶ci architektoniczno -artystycznej m. in. domki tkaczy przy ul. Nadrzecznej. Budynki te w wiêkszo¶ci powsta³y w koñcu XIX w. po wielkich po¿arach, ale wiele zachowa³o starsze relikty. Czê¶æ domów wokó³ rynku i przy wychodz±cych z niego ulicach mia³o dawniej podcienia. W Nowej Rudzie znajduje siê równie¿ kilka interesuj±cych zabytków techniki. S± to: Browar przy ul. Bohaterów Getta 10, obecnie Miejska Biblioteka Publiczna - murowany z koñca XIX w. Zespó³ zabudowañ by³ej KWK “Nowa Ruda” z³o¿ony z szybu oraz zabudowañ pra¿alni ³upków ogniotrwa³ych. Wiadukt kolejowy nad ul. Cich± z pocz±tku XX w. o konstrukcji stalowej. W Nowej Rudzie zachowa³o siê sporo ró¿nych kapliczek i figur. Do cenniejszych nale¿± m. in.: - kapliczka domkowi przy ul. £±cznej 1 z XIX w.; - kaplica przy ul. Szpitalnej z drugiej po³owy XIX w.; - figura ¶w. Jana Nepomucena z 1706 r. przy ul. Fredry (ko³o mostu); figura ¶w. Jana Nepomucena z 1752 r. przy ul. Piastów nad W³odzic±; grupa figuralna Koronacji MB przez Trójcê ¦w. z 1768 r. przy ul. Strzeleckiej; - figura MB z XVIII/XIX w. przy ul. £u¿yckiej, ustawiona na kamiennym postumencie. W górnej czê¶ci Rynku znajduje siê kamienna fontanna z 1909 r. zwieñczona wyrastaj±c± ze ¶rodka basenu grup± figur wykonan± w br±zie wg projektu prof. Wernera Schwarzberga, a przedstawiaj±c± Chrystusa i ¶w. Jana Chrzciciela w scenie chrztu.


na podst. “Góry Sowie - S³ownik geografii turystycznej Sudetów”