Nowa Ruda

Strona Główna

Aktualności

W mediach

Reklama

O-MIESCIE: Historia Nowej Rudy [I]

Nowa Ruda posiada długą i bogatą historię, ale jej udokumentowanie jest znacznie skromniejsze niż innych miast ziemi kłodzkiej, szczególnie w literaturze polskiej. Miasto nie miało szczęścia do historiografii. Często też padało ofiarą zniszczeń wojennych i różnych kataklizmów, czemu sprzyjał jego otwarty charakter. Ze względu na położenie i ukształtowanie terenu Nowa Ruda nie była nigdy ufortyfikowana (poza dworem). Później rozwijała się głównie jako ośrodek przemysłowy, co owocowało częstymi przebudowami starych obiektów. Nie są też znane początki miasta. przyjmuje się, że zostało założone na surowym korzeniu w drugiej połowie XIII w. O takim początku ma również zaświadczać herb nawiązujący do karczunku terenu. Od początku było silnie związane z Czechami, chociaż zaludnili je głównie koloniści niemieccy. Przypuszcza się, że prawa miejskie otrzymało ok. 1336 r., ale dokument lokacyjny nie zachował się, znane jest dopiero odnowienie tych praw z 1434 r. Na pewno w 1337 r. istniał tu już kościół, a miasto leżało w obrębie rozległych dóbr należących do von Wusthubów. Obejmowały one Nową Rudę z dworem i kilka wsi w dolinie Włodzicy i Ścinawki. W 1352 r. Heinrich von Wusthube sprzedał całą posiadłość braciom von Donyn. Obejmowała ona Nową Rudę z dworem i młynem wodnym oraz m. in. Wolibórz, Jugów, Ludwikowice Kł. i Świerki. Transakcję tę potwierdził w 1360 r. król Karol IV nadając lenno rycerskie Jarosławowi von Donyn i jego braciom. W tym też roku wystąpili w dokumencie tkacze wełny, którzy od początku odgrywali w mieście znaczącą rolę. Posiadłość von Donynów utrzymywała się bez zmian, co wynika m.in. z potwierdzenia praw własności dokonanego w 1375 r. przez namiestnika ziemi kłodzkiej Bothę von Czastolowicza. Miasto jednak nie rozwijało się zbyt pomyślnie, skoro w 1384 r. płaciło tylko 16 srebrnych groszy dziesięciny. Na przełomie XIV/XV w. istniał już jednak cech sukienników i szewców, a przy kościele działała szkoła parafialna.

W pocz. XV w. w Nowej Rudzie istniało sędziostwo, które dzierżyli kolejni burgrabiowie dworu von Donynów. W 1403 r. von Donyn ufundował za 2 kopy groszy ołtarz w kościele, a rok później nadał statut cechowi szewców. Odrębny statut w 1416 r. otrzymał cech sukienników. Była to wówczas najbardziej znacząca grupa rzemieślników w mieście, powodująca jego rozwój. Rozwój ten przerwały jednak gwałtownie wojny husyckie. Już w 1428 r. husyci spalili i splądrowali Nową Rudę. Poległo też sporo mieszkańców. Miasto odbudowało się i już w 1434 r. otrzymało nowe przywileje. Po wojnach husyckich w 1442 r. Nowa Ruda liczyła 78 domów, a zamieszkiwało ją około 500 osób. Całe miasto leżało wówczas w dolinie Włodzicy. Dopiero w tym roku przystąpiono do wytyczenia górnego miasta z rynkiem, chociaż jeszcze wówczas chyba go nie zabudowano. W XV w. Nowa Ruda była miejscem pielgrzymek, ponieważ rozwijał się tu kult maryjny.

Znaczne zmiany w dziejach miasta nastąpiły w 1472 r., bowiem po śmierci ostatniego z von Donynów, ks. Henryk Podiebradowicz Starszy wobec braku męskich potomków “państewko noworudzkie” przekazał jako dobra lenne małżonkowi Anny von Donyn, Georgowi von Stillfriedowi z Ratenitz na Łużycach. Był on protoplastą rodu, w którego rękach dobra te pozostawały aż do początków XIX w. Nowa Ruda zaczęła się wówczas szybciej rozwijać, głównie jako znaczący ośrodek sukiennictwa, ale też jako centrum wielkiej posiadłości ziemskiej obejmującej szereg wsi. W 1476 r. burmistrzem Nowej Rudy był N. Kestner, co świadczy, iż istniał już samorząd miejski. Odbywały się regularne jarmarki i targi. Zabudowano wówczas górne miasto na zboczu Góry św. Anny. Tam przeniosło się centrum, natomiast dolne miasto stało się dzielnicą przemysłową z warsztatami tkackimi, foluszami i farbiarniami usytuowanymi wzdłuż Włodzicy. W 1498 r. na górnym mieście wzniesiono nowy kościół parafialny. Parafia miejska obejmowała też wsie w dawnym “państewku noworudzkim”.

Nowa Ruda dość szybko stała się centrum protestantyzmu na ziemi kłodzkiej. Wiązało się to ze znacznym odsetkiem ludności pochodzenia niemieckiego. W połowie XVI w. była ośrodkiem schwenckfeltyzmu i anabaptyzmu. Nowe wyznanie przyjęli też właściciele dóbr, von Stillfriedowie, chociaż część członków rodziny pozostała przy wyznaniu rzymsko-katolickim. W drugiej połowie XV w. miasto zaczęło nabierać bardziej przemysłowego charakteru. Z 1478 r. zachowała się wzmianka o wypalaniu węgla drzewnego w okolicy i przekaz o wydobywaniu węgla kamiennego w Zaciszu. Wydobyciem węgla szybko zainteresował się baron von Stillfried. Już w pocz. XVI w. zatrudniał nawet zarządcę kopalń, niejakiego Heinricha. W testamencie von Stillfrieda z 1509 r. wymieniono kopalnię węgla, którą od 1591 r. dzierżawił od von Stillfrieda niejaki Wenzel. Być może w okolicy działała wówczas też kuźnica żelaza. Jednak na terenie samego miasta górnictwo węgla rozwinęło się znacznie później, co nie przeszkadzało, że fortuna baronów von Stillfriedów wzrastała właśnie w oparciu o nie. W 1580 r. w dobrach von Stillfriedów wybuchły zamieszki chłopskie, które objęły również najbliższe sąsiedztwo miasta.

Ciężki dla miasta był okres wojny 30-letniej. Szacuje się, że w 1620 r. Nowa Ruda liczyła ok. 300 domów i ok. 1500 mieszkańców, natomiast w 1645 r. pozostało tylko ok. 180-190 domów, a ludność zmalała co najmniej o ok. 40 proc. Ponieważ baron von Stillfried był protestantem, poparł stany czeskie w pierwszym okresie wojny. Po bitwie pod Białą Górą utracił dobra lenne i połowę swoich dóbr rodowych, i aby je odzyskać przeszedł na katolicyzm. W 1621 r. miasto przeżyło ciężkie chwile oblegane przez wojsko. Atak odparto ale już w grudniu zostało opanowane przez oddziały cesarskie. W 1622 r. Nową Rudę spaliły i zrabowały oddziały hrabiego B. von Thurna. Wzięto też do niewoli barona von Stillfrieda, z której musiał wykupić siebie i rodzinę. Jednak miasto zdołało się przynajmniej częściowo odbudować, bowiem inwentarz z 1631 r. wykazuje, że kościół parafialny był bogato wyposażony, m. in. ocalały aż cztery dzwony. Wiadomo również, że proboszcz władał językiem czeskim. Jednak miary upadku miasta dopełniła zaraza w 1633 r., która pochłonęła blisko tysiąc ofiar.

Po wojnie 30-letniej miasto odbudowało się z trudem, pewne zahamowanie przyniosła kolejna fala buntów chłopskich w dobrach von Stillfriedów w latach 1677-80. Nadal Nową Rudę nękały klęski, m.in. w 1724 r. duży pożar zniszczył część zabudowy. Miasto rozwijało się jednak dzięki tkactwu, z tym, że stopniowo sukiennictwo wypierane było przez płóciennictwo, a później przez tkaczy bawełny.

Znaczne zmiany przyniosły wojny śląskie. W 1748 r. w mieście żyło 355 mieszczan. W 1781 r. baron von Stillfried założył w Nowej Rudzie pierwszą kopalnię węgla “Ruben”, która stała się zalążkiem kopalni “Nowa Ruda”. Przy niej powstało Kolno, a potem następne osady górnicze. W 1787 r. miasto posiadało trzy kościoły (również ewangelicki), plebanie; była szkoła, ratusz, szpital i dwie gospody. Wspominano wówczas o istnieniu trzech bram miejskich i “małych murów”, ale miały one raczej charakter reprezentacyjno -prestiżowy, a nie obronny. Przemysł tworzył młyn wodny, dwa folusze i manufaktura sukiennicza. Wśród mieszk. było 261 majstrów i 260 czeladników sukienniczych. Było też ponad 150 innych rzemieślników. Nowa Ruda posiadała prawo do czterech jarmarków w roku i cotygodniowych targów. Do miasta należała część Zacisza. Działały, chociaż z przerwami, cztery kopalnie węgla. W 1782 r. gród otrzymał nowe prawa miejskie, które praktycznie wyłączyły go spod zwierzchności barona von Stillfrieda. Nadal jednak w mieście była jego siedziba rodowa w pałacu. Tam też mieścił się zarząd bardzo rozległych dóbr ziemskich, które obejmowały wówczas znaczną część ziemi kłodzkiej. Miasto natomiast podlegało już tylko samorządowi i władzom pruskim. Bardzo ożywiony rozwój przyniósł miastu wiek XIX. Najpierw w 1804 r. całe dawne państewko noworudzkie nabył baron von Magnis z Bożkowa, który przede wszystkim przystąpił energicznie do zwiększenia wydobycia węgla, co zaowocowało m. in. szybkim wzrostem liczby mieszkańców i rozwojem przestrzennym miasta, a także powstaniem wokół licznych osad.

Jednak i pocz. XIX w. nie był spokojny dla Nowej Rudy. Znalazła się ona w sferze działań wojennych podczas kampanii napoleońskiej w 1807 r. Na szczęście bezpośrednie walki nie toczyły się tutaj, ale po potyczce pod Świerkami wycofywał się tędy oddział 800 żołnierzy bawarskich i saskich wchodzący w skład wojsk francuskich, który dopuścił się w mieście rabunków. Po nich przeciągnął oddział 1500 żołnierzy pruskich generała hrabiego von Götzena. Większych strat przysporzyła miastu blokada kontynentalna, ponieważ podkopała miejscowy przemysł włókienniczy. Jej efektem było zamknięcie, a nawet likwidacja części zakładów i wzrost bezrobocia. W 1824 r. dolną część miasta zniszczyła wielka powódź. Jednak już w 1816 r. działały tu trzy szkoły elementarne.

W 1825 r. w samym mieście było 170 domów, a na przedmieściach 233. Był kościół i szkoła katolicki, oraz ewangelicka. Ponadto był: ratusz, szpital, apteka, browar, cztery gorzelnie, dwa młyny wodne, trzy folwarki i cegielnia. W poł. XIX w. powstała przędzalnia zgrzebnej wełny.

Niezależnie od miasta rozwijało się górnictwo. Kopalnie należały najpierw do barona von Stillfrieda, potem do barona von Magnisa. Wydobycie nie było wówczas duże i znacznie wahało się. Kopalnia “Ruben” potem rozwijała się szybko, szczególnie po 1804 r., gdy przeszła w ręce hr. von Magnisa. W 1860 r. przyłączono do niej starsze kopalnie: “Joseph” w Zaciszu, “Lisette” w Dzikowcu.

Od połowy XVIII w. Nowa Ruda zaliczała się do najbardziej uprzemysłowionych miast śląskich. Była też znana z radykalnych nastrojów społecznych, które dały o sobie znać w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1792 r. W następnych latach dochodziło do ostrych spięć na tle płacowym, ponieważ w pocz. XIX w. większość mieszkańców utrzymywała się z chałupniczego tkactwa i sukiennictwa, które od połowy XIX w. podupadło i było wypierane przez płóciennictwo. Po 1840 r. powstały pierwsze większe manufaktury tkackie, działała też wytwórnia tabaki. Do kolejnych zamieszek doszło w 1847 r., były tak poważne, że musiało interweniować wojsko.

W 1843 r. w mieście powstała drukarnia Wilhelma W. Klambta, która dała początek znanemu później wydawnictwu “Klambt”, działającemu do 1945 r. W drukarni tej zaczęła się ukazywać gazeta “Hausfrends”, poświęcona m. in. historii i kulturze ziemi kłodzkiej. Z czasem drukarnia i wydawnictwo przekształciły się w poważne przedsiębiorstwa prowadzone przez potomków założyciela - Rosów.

W 1854 r. miasto stało się siedzibą powiatu wyodrębnionego z części powiatu kłodzkiego. W związku z tym w drugiej połowie XIX w. wzniesiono szereg gmachów publicznych dla instytucji i urzędów (sąd i poczta). Około połowy XIX w. wykonano wiele dróg (część jako roboty publiczne) łączących Nową Rudę z okolicznymi miejscowościami. Odżył przemysł włókienniczy, ale działający już w oparciu o bawełnę i jedwab. Powstało w mieście sporo, na ogół niewielkich fabryk, m. in. kilka garbarni, rozbudowano wytwórnię tabaki, rozwinął się przemysł poligraficzny. Po połączeniu w 1860 r. kopalń szybko rozwijało się górnictwo. Znaczny wpływ na koniunkturę miało doprowadzenie w 1879 r. linii kolejowej z Kłodzka i przedłużenie jej w 1880 r. do Wałbrzycha. Ułatwiło to transport towarów, przede wszystkim wywóz węgla. W mieście powstały dwie stacje kolejowe.

Nowa Ruda była też znaczącym ośrodkiem turystyki. Już w 1881 r. działała tu grupa Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego (GGV), która oznakowała dojścia do najbliższych atrakcji turystycznych, ustawiła drogowskazy i organizowała przewodnictwo. W 1884 r. wyznakowano szlak z miasta na Wielką Sowę. Pomyślny rozwój miasta przerwał 23.05.1884 r. wielki pożar, który strawił kilkadziesiąt budynków, w tym kościół parafialny.

Rozbudowa kopalń i ich komasacja doprowadziły w 1898 r. do utworzenia gwarectwa Neuroder Kohlen und Tonwerke, które przejęło i skupiło pod swoim zarządem prawie wszystkie kopalnie prywatne i gwarectwa działające w Nowej Rudzie, Słupcu, Przygórzu, Zaciszu, Dzikowcu i Jugowie. Zwiększono wydobycie węgla rozwinięto również wydobycie odkrytych w 1870 r. łupków ogniotrwałych, które od 1880 r. wyprażano w miejscowym zakładach wg własnej, oryginalnej technologii. Rozwój miasta przyczynił się też do bud. w latach 1907-12 drugiego toru na linii kolejowej z Kłodzka do Wałbrzycha. W tym czasie powstało lub rozbudowało się sporo kolonii i osiedli w rejonie miasta. Przed I wojną światową kopalnie zatrudniały ok. 5000 ludzi i dawały ok 225 tys. ton węgla rocznie.

W okresie międzywojennym Nowa Ruda była już znaczącym ośrodkiem przemusłowym. Obok kopalni “Ruben” działały dwie drukarnie, tkalnie, firma specjalizująca się w wydawaniu oleodruków i fabryka żaluzji. Miasto posiadało wszystkie niezbędne urządzenia komunalne, łącznie w wodociągami i kanalizacją oraz oświetleniem ulic. Byk szpital i lazaret. Bogata była baza sportowo- turystyczna, m.in. ładny, nowoczesny basen kąpielowy, tor saneczkowy z Góry św. Anny, kilka hoteli, gospód z miejscami noclegowymi, schronisk młodzieżowych. Rozwinięte było szkolnictwo, m.in. szkoła dla dziewcząt, szkoły zawodowe. Jednak kryzys w gospodarce światowej odbił się bardzo niekorzystnie na rozwoju miasta, szczególnie odczuwalny był w górnictwie. Spowodował spadek wydobycia i zatrudnienia a nawet odpływ części ludności. Efektem tego było także zlikwidowanie w 1932 r. powiatu noworudzkiego i ponowne włączenie miasta i całego regionu do powiatu kłodzkiego.

Okres wojny Nowa Ruda przetrwała bez żadnych strat i zniszczeń, jedynie w końcowych jej tygodniach uszkodzono lub wysadzono część wiaduktów na linii kolejowej. Miasto zostało zajęte 9. maja 1945 r. przez oddział I Frontu Białoruskiego. Po ustaniu działań wojennych przystąpiono do uruchomienia miejscowych zakładów, przede wszystkim kopalń węgla. Były jednak kłopoty z jego wywożeniem w głąb kraju ze względu na zerwane wiadukty. Największym problemem stał się całkowicie zniszczony wiadukt pomiędzy stacją Nowa Ruda-Przedmieście a Zdrojowiskiem. Zbudowano tu prowizoryczny, drewniany most o długości 220 m i wys. do 32 m o konstrukcji kratowej. Zwano go wówczas “mostem śmierci”. Stał się szczególną atrakcją (także turystyczną, bowiem przypominał wyglądem mosty znane z westernów), pociągi przejeżdżały go z minimalną szybkością, a pasażerskie bez ludzi. W kilka lat później został zastąpiony konstrukcją stalową. Kopalnię “Ruben” przemianowano na “Piast". W 1948 r. przyłączono do niej dawną kopalnię “Rudolph" w Przygórzu, którą przemianowano na szyb “Bolesław”, a także kopalnię “Jan” (Johann Baptista) w Słupcu, ale tę ostatnią wyłączono w 1954 r. i przyłączono ponownie dopiero w 1971 r., tworząc jedną kopalnię pod nazwą “Nowa Ruda”. W latach 1956-59 do “Piasta” należała też sztolnia “Wacław” po zatopionej kopalni “Wenceslaus” w Miłkowie. Kopalnię w mieście znacznie przebudowano i powiększono eksploatując nowe pokłady i przekopując chodniki. W szczytowym okresie eksploatacji w 1979 r. dała ponad 1.200 tys. ton węgla i blisko 100 tys. ton łupków ogniotrwałych. Do 1980 r. czynna była przy kopalni prażalnia łupku. Wcześniej rozpoczęto budowę nowej, ogromnej prażalni w Dzikowcu, ale ostatecznie zaniechano jej kończenia.

Po 1945 r. w Nowej Rudzie reaktywowano większość starych fabryk i zakładów, część potem zlikwidowano, inne przebranżowiono lub rozbudowano. Przez wiele lat istniał duży browar. Na bazie dawnych zakładów włókienniczych działał Zakład Przemysłu Jedwabniczego “Nowar”. Stare zakłady ceramiczne przebudowano na filię “Diory”, utrzymywane były tradycje miejscowej poligrafii, m. in. na bazie dawnych zakładów Klambta istniało Technikum Poligraficzne. Miasto cały czas rozrastało się, m.in. całkowicie wchłonęło i zintegrowało dawne przedmieścia i osady podmiejskie: Zacisze i Drogosław.

W 1954 r. reaktywowano powiat noworudzki. Po reformie administracyjnej w 1973 r. miasto stało się siedzibą władz miasta i gminy, ale w 1990 r,. nie ulokowano w niej rejonu administracji państwowej, tak więc pozostało w rejonie kłodzkim. Dużym wydarzeniem w dziejach miasta było połączenie w jeden zespół Nowej Rudy i Słupca. Utworzyło to aglomerację, ale też zaowocowało pokaźnymi problemami, ponieważ oba miasta nie łączą się z sobą bezpośrednio, oba też posiadają sporo drobnych, często wyludniających się i zanikających kolonii i osiedli peryferyjnych. Zarówno w Nowej Rudzie jak i w Słupcu powstały nowe osiedla mieszkaniowe, wzniesiono też sporo domów jednorodzinnych i budynków handlowo- usługowych. Miasto utraciło jednak wiele walorów turystycznych, co odbiło się też na jej zagospodarowaniu turystycznym. Nowa Ruda od dawna znana jest z interesujących inicjatyw społeczno-kulturalnych.

na podstawie “Góry Sowie - Słownik geografii turystycznej Sudetów”

« Powrót |

Dodano: 2002-07-15 |

Komentarzy: 13 |

Odsłon: 19886 |

o |

Komentarze:

Interesuje mnie bardzo gdzie można dowiedzieć sie na temat przedstawicieli/naczelników, burmistrzów/ miasta Nowa Ruda z lat 1954-73.
Informacje proszę skierować na adres beti64@buziaczek.pl

2007-07-03, 23:07:41 |

Beata |

Zgłoś nadużycie

czxe

2007-08-14, 09:55:19 |

mato |

Zgłoś nadużycie

Interesuje mnie historia /Noworudzkie Zakłady Kartoniarskie /w Nowej Rudzie
informacje proszę kierować na adres: ziemba75@wp.pl

2010-08-05, 12:14:06 |

Andrzej |

Zgłoś nadużycie

właśnie napisałam to na polski polecam :-)

2011-01-13, 20:53:50 |

wentyl17 |

Zgłoś nadużycie

wiecie gdzie mozna znależdż informacje o szkole nr.2 w słupcu jak ktoś wie to nie pisze pod adres gaga120@ pozdro;-)

2011-01-13, 20:58:25 |

wentyl17 |

Zgłoś nadużycie

a mnie interesuje kopalnia wacław w miłkowie ludwokowicach kłodzkich jesli sa jacys fascynaci w nowej rudzie to zapraszam do wsmulnych rozmuw wymiany zdan itp. hanomag@wp.pl

2012-01-23, 10:10:00 |

rafał |

Zgłoś nadużycie

Bardzo dobrze przedstawiona historia miasta Nowa Ruda. Gratuluje. Zachęcam do opisania dziejów społeczeństwa i miasta w okresie 1990 - 2010, jakie zakłady pracy zniszczono, a co nowego zbudowano, sprawy demograficzne itp Taki bilans lokalnego zycia w 20 leciu III RP. Zapewne nie tylko mnie w takim ujęciu interesuje ten ciekawy okres życia całego pokolenia Polaków

2015-06-01, 15:21:39 |

Ryszard B. |

Zgłoś nadużycie

2015-06-01, 15:22:00 |

Ryszard B. |

Zgłoś nadużycie

2015-06-01, 15:22:12 |

Ryszard B. |

Zgłoś nadużycie

2015-06-01, 15:22:23 |

Ryszard B. |

Zgłoś nadużycie

2015-06-01, 15:22:54 |

Ryszard B. |

Zgłoś nadużycie

2015-06-01, 15:23:24 |

Ryszard B. |

Zgłoś nadużycie

Interesują mnie lata 1945 do 1955,mój ojciec Jan Sprada,zam przy łużyckiej 6 podobno był zastępcą burmistrza zaraz po wojnie p.Miernika,w następnych latach zarządzał zakł. kartonowymi i drukarnią. Czy ktoś zna historię Nowej Rudy z pierwszych 10 lat po odzyskaniu ziem zachodnich w Nowej Rudzie.W 1955 roku,jak miałem 5 lat przeniesiono naszą rodzinę do Poznania,dlaczego ?

2019-08-22, 10:02:49 |

Wojciech Sprada |

Zgłoś nadużycie

Redakcja wortalu www.nowaruda.info oświadcza, że nie odpowiada za treść komentarzy do zamieszczanych artykułów. Za owe treści odpowiadają ich autorzy. Zabrania się umieszczania treści nawołujących do przemocy, nienawiści, nietolerancji, jak i treści obraźliwych wobec Użytkowników wortalu lub innych osób. Komentarze uznane za obraźliwe lub przekraczające granice tolerancji będą usunięte bez poinformowania o tym autorów !!!